ΣΥΝΟΨΗ
Η επισιτιστική ασφάλεια ορίζεται ως η επαρκής φυσική και οικονομική πρόσβαση σε ασφαλή και θρεπτικά τρόφιμα που ανταποκρίνονται στις διατροφικές ανάγκες και προτιμήσεις των ατόμων για μια ενεργή και υγιή ζωή. Οι τέσσερις βασικές διαστάσεις της επισιτιστικής ασφάλειας είναι η φυσική διαθεσιμότητα τροφίμων, η οικονομική και φυσική πρόσβαση στα τρόφιμα, η χρήση των τροφίμων και η σταθερότητα των παραπάνω τριών διαστάσεων με την πάροδο του χρόνου. Οι πρόσφατες κρίσεις (πανδημία COVID-19, πόλεμος στην Ουκρανία), καθώς και η κλιματική αλλαγή, δημιούργησαν επισιτιστικές κρίσεις, επηρέασαν και εξακολουθούν να επηρεάζουν την επισιτιστική ασφάλεια η οποία αποτελεί πλέον προτεραιότητα στην Ευρωπαϊκή πολιτική. Η Ευρώπη έχει αναγνωρίσει πλέον τη σημασία της επίτευξης και διασφάλισης της ανθεκτικότητας των συστημάτων συστήματα τροφίμων ως βασικό μηχανισμό για την πρόληψη, τη διαχείριση και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων των παραγόντων που επηρεάζουν την επισιτιστική ασφάλεια. Με αυτό το κριτήριο, θα πρέπει να σχεδιαστούν βραχυπρόθεσμες, μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες (στρατηγικές) πολιτικές για την αναγνώριση, πρόληψη και αποφυγή επισιτιστικών κρίσεων στο μέλλον.
ΑΝΑΛΥΣΗ
Με βάση την Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής για τα Τρόφιμα του 1996, ως επισιτιστική ασφάλεια ορίζεται η επαρκής φυσική και οικονομική πρόσβαση σε ασφαλή και θρεπτικά τρόφιμα που ανταποκρίνονται στις διατροφικές ανάγκες των πολιτών και στις διατροφικές τους προτιμήσεις για μια ενεργό και υγιή ζωή.
Οι τέσσερις κύριες διαστάσεις της επισιτιστικής ασφάλειας είναι οι παρακάτω:
- Φυσική διαθεσιμότητα τροφίμων: Η διαθεσιμότητα τροφίμων αφορά την «πλευρά της προσφοράς» της επισιτιστικής ασφάλειας και καθορίζεται από το επίπεδο της παραγωγής τροφίμων, τα επίπεδα των αποθεμάτων και το οικονομικό περιβάλλον (εμπορία τροφίμων).
- Οικονομική και φυσική πρόσβαση στα τρόφιμα: Η επαρκής προσφορά τροφίμων δεν εγγυάται από μόνη της την επισιτιστική ασφάλεια σε επίπεδο νοικοκυριών. Τα προϊόντα θα πρέπει να προσφέρονται σε τιμές που ανταποκρίνονται (και δεν επιβαρύνουν δυσανάλογα) το μέσο εισόδημα των πολιτών.
- Χρήση τροφίμων: Η χρήση αφορά κυρίως στην επάρκεια των προσφερόμενων τροφίμων σε θρεπτικά συστατικά και στις ορθές πρακτικές χρήσης των τροφίμων σε επίπεδο νοικοκυριού. Η διάσταση αυτή επηρεάζει άμεσα την υγεία και την ισορροπημένη διατροφή των πολιτών και σχετίζεται με τη διατροφική ευημερία μέσω της κατάλληλης διατροφής, του καθαρού νερού, της υγιεινής και της υγειονομικής περίθαλψης.
- Σταθερότητα των παραπάνω τριών διαστάσεων διαχρονικά, δηλαδή η συνθήκη με την οποία πληρούνται επαρκώς οι διαστάσεις της διαθεσιμότητας, της πρόσβασης και της χρήσης, και στην οποία ολόκληρο το σύστημα είναι σταθερό, διασφαλίζοντας ότι τα άτομα ή τα νοικοκυριά είναι επισιτιστικά ασφαλή ανά πάσα στιγμή. Η κλιματική αλλαγή και τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η πολιτική αστάθεια, οικονομικοί παράγοντες (ανεργία, αύξηση των τιμών των τροφίμων) μπορεί να έχουν αντίκτυπο στην επισιτιστική ασφάλεια σε βάθος χρόνου.
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή «η επισιτιστική ασφάλεια βρίσκεται στο μεταίχμιο της κοινωνίας, της γεωργικής παραγωγής, του κλίματος, της βιοποικιλότητας και της ενέργειας, υγείας, τεχνολογίας, ειρήνης και ασφάλειας».
Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται σημαντική αύξηση της συχνότητας και της οξύτητας εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων παγκοσμίως. Τα συστήματα τροφίμων και το κλίμα είναι αλληλένδετα, με την κλιματική αλλαγή να επηρεάζει άμεσα τα συστήματα τροφίμων και το αντίστροφο. Έτσι, οι καταστροφές που σχετίζονται με το κλίμα, όπως οι πλημμύρες και οι πυρκαγιές, γίνονται ολοένα και πιο συχνές και αποτελούν σημαντική απειλή για τη σταθερότητα των παγκόσμιων, εθνικών και τοπικών συστημάτων τροφίμων. Η τάση αυτή αναμένεται να συνεχιστεί και στο μέλλον, το οποίο θα χαρακτηρίζεται από υψηλότερες θερμοκρασίες, περιόδους ξηρασίας ή έντονων βροχοπτώσεων και ακραίων καιρικών φαινομένων, πράγμα που θα έχει αντίκτυπο στη γεωργική παραγωγή σε παγκόσμια κλίμακα. Η πανδημία του Covid-19 και ο πόλεμος της Ουκρανίας έφερε στο προσκήνιο νέους παράγοντες που συντελούν στην αστάθεια της επισιτιστικής ασφάλειας, πέραν της κλιματικής αλλαγής και των φυσικών καταστροφών. Τα γεωπολιτικά γεγονότα, η οικονομική αστάθεια και η εξάρτηση από τρίτες χώρες, αναφορικά με τις εισαγωγές τόσο τροφίμων όσο και πρώτων υλών για την παραγωγή τους, έχουν διευρύνει τις πιθανότητες εμφάνισης κρίσεων. Η αξιολόγηση της επισιτιστικής ασφάλειας καθώς και ο σχεδιασμός και η εφαρμογή μέτρων και πολιτικών σε εθνικό επίπεδο γίνονται ολοένα και πιο περίπλοκα.
Σύμφωνα με τον «Παγκόσμιο Δείκτη Επισιτιστικής Ασφάλειας 2022», η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από αδύναμες στρατηγικές επισιτιστικής ασφάλειας, έλλειψη αποτελεσματικών στρατηγικών διατροφής και υπερβολική απώλεια της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, ελλιπή χρηματοδότηση για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και αναποτελεσματική διαχείριση κινδύνου καταστροφών. Η εθνική στρατηγική για την προσαρμογή στην αλλαγή του κλίματος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη γεωργία και τη δασοκομία, δίνοντας προτεραιότητα στη βιώσιμη χρήση των πόρων του εδάφους και των πρακτικών διαχείρισης της γης. Ωστόσο, η στρατηγική αυτή αφορά μόνο στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πρωτογενή παραγωγή και σε ορισμένα μη εδώδιμα προϊόντα, όπως το βαμβάκι, αγνοώντας τις επιπτώσεις στο συνολικό σύστημα τροφίμων, από τον αγρό έως το τραπέζι. Η πανδημία του COVID-19, ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι μεγάλες πυρκαγιές που εκδηλώθηκαν το καλοκαίρι του 2023 υπογραμμίζουν την ανάγκη να θεωρηθεί η επισιτιστική ασφάλεια και οι επιπτώσεις που έχουν σε αυτήν η κλιματική αλλαγή και οι εξωγενείς οικονομικοί και γεωπολιτικοί παράγοντες ως μέγιστη και άμεση προτεραιότητα στον σχεδιασμό πολιτικής.
Ο πολιτικός σχεδιασμός για την επισιτιστική ασφάλεια απαιτεί μέτρα που να διασφαλίζουν τη διαθεσιμότητα και την φυσική και οικονομική πρόσβαση σε υγιεινά τρόφιμα, για όλους τους πολίτες, καθώς και στρατηγικές αποφάσεις και πολιτικές που να διασφαλίζουν την ανθεκτικότητα του συστήματος τροφίμων έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η σταθερότητα της επισιτιστικής ασφάλειας διαχρονικά.
Η ανθεκτικότητα3 αποτελεί τον σημαντικότερο πυλώνα της επισιτιστικής ασφάλειας και της βιωσιμότητας των συστημάτων τροφίμων. Η έξαρση και η απρόβλεπτη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, καθώς και απρόβλεπτοι εξωτερικοί παράγοντες όπως η πρόσφατη πανδημία COVID-19 και ο πόλεμος στην Ουκρανία, αποτελούν μείζονες απειλές για τα συστήματα τροφίμων, προκαλώντας επισιτιστική ανασφάλεια, ιδίως για τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, το 2021, το 7,3% του πληθυσμού της ΕΕ και το 1/6 των ατόμων που κινδυνεύουν από φτώχεια, δεν ήταν σε θέση να αντέξει οικονομικά ένα γεύμα με κρέας, ψάρι, ή ένα αντίστοιχο για χορτοφάγους, κάθε δεύτερη μέρα. Το γεγονός αυτό επιδεινώθηκε περαιτέρω λόγω των κρίσεων της πανδημίας COVID-19 και του πολέμου στην Ουκρανία. Τα ανθεκτικά συστήματα τροφίμων είναι απαραίτητα για την πρόληψη, τη διαχείριση και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων των παραγόντων που επηρεάζουν την επισιτιστική ασφάλεια. Η ανθεκτικότητα μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της ανάπτυξης στοχοθετημένων νομικών πλαισίων, μεθοδολογιών, σχεδίων διαχείρισης κρίσεων, συστημάτων παρακολούθησης και έγκαιρης προειδοποίησης.
1
Ως «σύστημα τροφίμων» ορίζεται το ολιστικό πλαίσιο που περιλαμβάνει όλους τους φορείς και τις διαδικασίες που εμπλέκονται στην παραγωγή, επεξεργασία, διακίνηση, εμπορία των τροφίμων, από το αγρόκτημα μέχρι το τραπέζι, συμπεριλαμβάνοντας τους καταναλωτές και όλους τους φορείς της αλυσίδας αξίας.
2 Global Food Security Index 2022: Greece https://impact.economist.com/sustainability/project/food-security-index/explore-countries/greece
3 Ένα ανθεκτικό σύστημα τροφίμων είναι σε θέση να αντέξει και να ανακάμψει από πιθανές (προβλέψιμες ή απρόβλεπτες) διαταραχές με τρόπο που εξασφαλίζει με συνεχές και βιώσιμο τρόπο την επαρκή παροχή τροφίμων για όλους, πληρώντας τις τέσσερις διαστάσεις της επισιτιστικής ασφάλειας.
